ZAMBAK

Kuzey Yarımküre'nin, ılıman bölgelerine özgü Liliaceae familyasının, 80 ila 100 otsu çiçekli bitki türünün bir cinsidir.

Boyları 2-6 ft (60-180 cm) arasında değişmekle beraber uzun ömürlü bitkilerdir. 

Birçok zambak türü süs bitkisi olarak değerlendirilir ve yoğun bir şekilde melezlenmiştir. 

*Bazı zambak türleri kediler için zehirlidir. Bu özellikle Lilium Longiflorum türü için geçerlidir. Toksisite'nin gerçek mekanizması belirlenmemiştir, ancak akut böbrek yetmezliğine neden olabileceği kanıtlanmıştır. Bir zambağın herhangi bir bölümünü yediğinden şüphelenilen bir kedi acilen veteriner yardımı almalıdır. 

(Tüylerinin arasına girmiş polenleri yalaması dahi bir tehdit unsurudur.)

*Zambaklar genellikle kök soğanlarından yetiştirilmektedir. Tohumdan da yetiştirilebilir ancak bu biraz uzun sürer. 

Çoğu tür Temmuz veya Ağustos aylarında çiçek açar. Bazı türlerin çiçeklenme dönemleri ilkbaharın sonlarında başlar; diğerleri yaz sonu veya sonbahar başında çiçek açarlar. 

Çiçekleri genelde kokulu ve beyazdır. Sarı, turuncu, pembe, mor, kırmızı renklerde türlerde mevcuttur. 

Tohumlar yaz sonunda olgunlaşır. Birçok tür soğuk ılıman iklimlere adapte olmuş, değişken ve bazen karmaşık çimlenme modelleri sergiler. 

Çoğu serin ılıman tür, yaprak döken ve kışın kendi doğal ortamlarında uykudadır. Ancak yazları sıcak ve kışları ılık geçen bölgelere özgü birkaç tür (Lilium candidum, Lilium catesbaei, Lilium longiflorum) yapraklarını kaybeder ve yaz veya sonbaharda kısa bir uyku dönemine girerler.

Lilium Candidum

Lilium Catesbaei (1)

Lilium Catesbaei (2)

Lilium Longiflorum 

Tarihçe ve Kullanım

Zambaklar en eski kültür bitkilerinden biridir. Küçük Asya'da, M.Ö. 2000 yıllarında, Madonna zambağının soğanı, tıbbi bir merhemde kullanılmak üzere yetiştirildi. Aynı zamanda kök soğanı yemek için de yetiştiriliyordu.

Viktorya dönemi çiçek dilinde zambak sevdikleriniz için sevgi ve şefkati tasvir ederken, turuncu zambaklar ise mutluluk, sevgi ve sıcaklığı temsil eder. 

Viktorya Dönemi Çiçek Anlamları ve Floriografi

Orta Çağ boyunca, Madonna zambağı, saflığın bir sembolü olarak Meryem Ana ile ilişkilendirildi ve genellikle Mesih'in dirilişinin tasvirlerine dahil edildi. Tablolarda beraber resmedildiler.

The Virgin of the Lilies Greeting Card by William Bouguereau

Resurrection of Christ - Carl Bloch 1875

Kuzey Amerika

Lilium canadense'nin çiçek tomurcukları ve kökleri geleneksel olarak Kuzey Amerika yerli halkları tarafından toplanır ve yenir. Sahil Salish, Nuu-chah-nulth ve çoğu batı Washington halkı, Lilium columbianum'un kök soğanlarını buharda kaynatır veya bir çukurda pişirir. Sonrasında ise et veya balıklı çorbalarda tatlandırıcı olarak kullanırlar.

Lilium Canadense (1)

Lilium Canadense (2)

Japon Mutfağı

Zambak soğanı veya yuri-ne bazen Japon mutfağında kullanılır. Günümüzde en çok chawan-mushi'de (tuzlu yumurta muhallebisi) ara sıra bir bileşen (具, gu ) olarak bilinebilir. 

Zambak kök soğanından yapılan bir yemek

Yokan Tatlısı

Yuri nişastası ölçülerini su ve şeker içinde çözülmüş agar ile birleştirerek ortaya çıkan yuri-yōkan tatlısı oldukça özeldir. Bu tarif, Hamada, Shimane'nin uzmanlık alanıydı ve 1885'te kurulan Kaisei-dō (開盛堂) adlı dükkanı bununla ünlü oldu. 

*Vikont Jimyōin, 'hime-yuri' prenses zambağından yapılan şekerleme hakkında bir waka şiiri yazmıştır. 

Çin Mutfağı

Zambak soğanları nişastalıdır ve kök sebzeler gibi  yenilebilir. 

(Bazı türlerin soğanları çok acı olduğundan tüketilmesi zor olabilir.)

Pak hop 百合 (bǎi hé) ya da Kantonca Baak hap, olarak bilinen viridulum, Çin'deki en belirgin yenilen zambaklardan biridir. Kök soğanları büyüktür ve acı değildir.

Tian Bai He Dried Sweet Bulbus Lilii, Lily Bulb

19. yüzyılda San Francisco Çin mahallesinde hem taze hem de kuru olarak ihraç edilip satılıyorlardı. Çoğunlukla Hunan ve Jiangxi'de yetiştirilen 'Long Ya Bai He' (ejderha dişi zambak) adlı yerel bir tür, kaliteli kök soğanlarıyla ünlüdür.

Bai He Hua Greenish Lily Flower, Flos Lilii, Easterlily

L. lancifolium, 卷丹 Juǎn dān (yansımalı kırmızı) Çin'de özellikle Yixing, Huzhou ve Longshan'da yaygın olarak yetiştirilmektedir. Kök soğanları biraz acıdır.

Lilium Lancifolium'a ait bir çizim

Lilium Lancifolium (1)

Lilium Lancifolium (2)

L. davidii, Lanzhou zambağı, çoğunlukla Lanzhou'da yetiştirilir ve soğanları tatlı olduğu için değerlidir.

Lilium Davidii - Lanzhou Zambağı (1)

Lilium Davidii - Lanzhou Zambağı (2)

Kuru soğanlar güneyde çorbayı tatlandırmak için yaygın olarak kullanılır. Sulandırılıp tavada kızartılabilir, rendelenebilir ve çorbayı koyulaştırmak için kullanılabilir veya nişasta çıkarmak için işlenebilir. 

Güney Kore'de tıbbi kullanım için resmi olarak listelenen zambak türleri şunlardır: 참나리 Lilium lancifolium Thunberg;

 당나리 Lilium brownii

Tiger Lily - Lilium Lancifolium 1885

Lilium Brownii - 1880

Lilium Brownii - 1853

*19. yüzyıldan kalma bir İngiliz kaynağı, "Zambak çiçeklerinin akciğer rahatsızlıklarında etkili olduğu ve tonik özelliklere sahip olduğu söylenir" diye bildirmiştir.

*Asya zambak çeşitleri, Hollanda'dan ithal edilmektedir.